Αρκετά με το cancel culture! Μαθήματα πρακτικής φιλοσοφίας για να εκφράζεσαι – επιτέλους – ελεύθερα.
Νίκος Κακαβούλης
Άκουσέ το σε αφήγηση από τη Νανά Τσούμα.
Εκνευρίζομαι όταν ακούω τον έναν και τον άλλο να αγορεύουν και να θεωρούν τη γνώμη τους σαν τη μόνη σωστή και αποδεκτή. Να τους πω ένα “ράφτο επιτέλους” ή το παρατραβάω;
– ΑΝΩΝΥΜΟΣ
Υπερασπίστηκε τη δουλεία και αντιτάχθηκε στην έννοια της ανθρώπινης ισότητας. Αλλά δεν είναι εχθρός μας.
Ο Αριστοτέλης δεν συγχωρούσε απλά τη δουλεία, την υπερασπιζόταν. Όχι χαλαρά, αλλά με πάθος, σαν κάτι το ευεργετικό για τον σκλάβο. Πίστευε ότι κάποιοι άνθρωποι από τη φύση τους δεν μπορούν να αποφασίσουν τι είναι καλό για αυτούς και συνεπώς είναι καλύτερα να ζουν σαν “ζωντανά εργαλεία” προορισμένα για χρήση από άλλους ανθρώπους. “Ο σκλάβος είναι μέρος του αφέντη του, ένα ζωντανό αλλά ξεχωριστό μέρος του σώματός του”, έλεγε.
Ο αντιφιλελευθερισμός του Αριστοτέλη δεν σταματούσε εκεί. Είχε την άποψη ότι οι γυναίκες είναι ανίκανες για τη λήψη σημαντικών αποφάσεων. Ούτε όσοι έκαναν χειρωνακτικές εργασίες, οι εργάτες, παρότι δεν ήταν σκλάβοι ή γυναίκες, είχαν θέση στην ιδανική του πόλη. Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι δεν δικαιούνταν ούτε ιθαγένεια ούτε εκπαίδευση.
Δύο μέτρα και δύο σταθμά.
Φυσικά και ο Αριστοτέλης δεν ήταν ο μόνος φιλόσοφος στην ιστορία με τέτοιες απόψεις. Ο Kant και ο Hume έκαναν τακτικά ρατσιστικά σχόλια, ο Frege έκανε αντισημιτικά, και ο Wittgenstein ήταν γνωστός για τον σεξισμό του. Για να μπορούν να εστιάζουν την προσοχή τους στις πολύτιμες ιδέες που βρίσκονται στα έργα αυτών των φιλοσόφων πολλοί από τους θιασώτες τους επιλέγουν να αφήνουν στην άκρη ή να αγνοούν αυτές τις απόψεις. Το ερώτημα είναι εμείς οι υπόλοιποι μπορούμε να τις αποδεχτούμε;
Αυτή η στρατηγική, το επιλέγω ότι με συμφέρει να ακούω, μπορεί να λειτουργήσει στην περίπτωση των Kant, Hume, Frege και Wittgenstein. Η λογική είναι ότι οι βασικές φιλοσοφικές συνεισφορές τους δεν σχετίζονται με τις προκαταλήψεις τους. Δυστυχώς δεν νομίζω ότι ταιριάζει τόσο καλά με τον Αριστοτέλη: ο ρατσισμός του είναι βαθύς.
Μια ασύμβατη με το σήμερα οπτική.
Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι η αξία ενός ανθρώπου – η αρετή του – ήταν κάτι που αποκτούσε όταν μεγάλωνε μέσω της εκπαίδευσης. Συνεπάγεται ότι οι άνθρωποι που δεν είχαν αυτό το δικαίωμα (όπως οι γυναίκες και οι σκλάβοι) ή απλά δεν το αξιοποιούσαν (όπως αυτοί που ασχολούνταν με χειρωνακτικά επαγγέλματα, οι εργάτες) δεν θα μπορούσαν ποτέ να φτάσουν στην αρετή και άρα δεν είχαν το δικαίωμα να απαιτούν ισότιμο σεβασμό και ίση αναγνώριση.
Όσο περισσότερο τον διαβάζεις, τόσο πιο γρήγορα θα καταλάβεις ότι ο Αριστοτέλης όχι μόνο δεν πίστευε στην έννοια της εγγενούς ανθρώπινης αξιοπρέπειας που είναι η βάση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σήμερα, αλλά είχε μια φιλοσοφία εντελώς ασύμβατη με αυτή. Οι απόψεις του μοιάζουν λιγότερο με τον ρατσισμό του Kant και του Houm και περισσότερο με τις απόψεις του Descartes για τα ζώα. Χαρακτηρίζοντάς τα σαν “άψυχες μηχανές” επιβεβαιώνει έναν ορθολογικό δυαδισμό στον τρόπο που βλέπει τον κόσμο. Δεν είναι απλά τυχαίες παρατηρήσεις που βρέθηκαν στο έργο του.
Η κουλτούρα της ακύρωσης.
Στα πλαίσια λοιπόν της σημερινής cancel culture*, πρέπει να “ακυρωθεί” και ο Αριστοτέλης; Να τον πετάξουμε; Είναι μια ερώτηση με μεγάλη σημασία και φοβερές επεκτάσεις. Χιλιάδες χρόνια μετά το θάνατό του, τα έργα του για την ηθική συνεχίζουν να διδάσκονται στα πανεπιστήμια και είναι αναπόσπαστο μέρος κάθε προγράμματος σπουδών στη φιλοσοφία σε όλο τον κόσμο.
* Η cancel culture (κουλτούρα της ακύρωσης) είναι το επόμενο βήμα της call-out culture (κουλτούρα της έκθεσης) και τάση της χρονιάς ειδικά στα social media. Ξέρω πολλές άγνωστες λέξεις. Η call-out culture έχει να κάνει με την κουλτούρα που δημιουργείται, η οποία καλεί τους ανθρώπους να μην αφήνουν να περνούν αναπάντητες μη ηθικά αποδεκτές συμπεριφορές (π.χ. ένα περιστατικό σεξουαλικής παρενόχλησης) και να τις ξεσκεπάζουν. Η διαφορά της cancel culture είναι ότι προχωρά παραπέρα: Ζητά δηλαδή και την παραδειγματική τιμωρία, την αποπομπή από τον χώρο εργασίας των ενόχων (π.χ. την απόλυση κάποιου που έκανε ένα ρατσιστικό αστείο) ή ακόμη και την ακύρωση της σφαίρας επιρροής ή της μνήμης τους (π.χ. να αλλάξει το όνομα ενός δρόμου, που ήταν αφιερωμένος σε κάποιον που πριν 200 χρόνια πίστευε στη δουλεία).
Οι παρεκκλίνουσες (σε σχέση με το σήμερα) απόψεις του Αριστοτέλη τον κάνουν να φαίνεται χειρότερος ακόμα και από τους “κακούς” της ιστορίας. Αυτούς που προσπάθησαν ενεργά να αποκλείσουν συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες – γυναίκες, μαύρους, εβραίους, gay και άλλους – από το δίχτυ προστασίας που προσφέρει η πίστη στη εγγενή ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Οι απόψεις του δείχνουν ότι δεν πίστευε καν ότι αυτό το δίχτυ υπάρχει.
Όταν τα οφέλη υπερτερούν.
Έχοντας πει όλα αυτά, χωρίς δεύτερη σκέψη και με βάση μόνο τα οφέλη, θα υπερασπιζόμουν τον Αριστοτέλη και τη θέση του στη διδακτέα ύλη της κάθε Φιλοσοφικής σχολής. Η σύγκριση με τις ιδέες του μπορεί να μας βοηθήσει να καταλάβουμε και να εσωτερικεύσουμε καλύτερα τις δικές μας πεποιθήσεις. Το ηθικό του σύστημα – ο στόχος για προσωπική αριστεία – συλλαμβάνει αλήθειες που χιλιάδες χρόνια μετά δεν έχουμε καταφέρει να ενσωματώσουμε στο δικό μας σύστημα αξιών.
Θα το πάω μάλιστα ένα βήμα παραπέρα. Δεν είναι μόνο το ότι τα οφέλη από τη μαθητεία στον Αριστοτέλη αντισταθμίζουν το όποιο κόστος τους. Είναι ότι στην πραγματικότητα δεν υπάρχει κόστος. Δεν υπάρχει κανένας λόγος να τον “ακυρώσουμε” και να τον αφήσουμε πίσω. Ο Αριστοτέλης απλά και ξεκάθαρα δεν είναι ένας εχθρός μας.
Ένας διαφορετικός τρόπος να αντιλαμβάνεσαι τον άλλο.
Έχεις πολλά να διδαχτείς από τον τρόπο που οι φιλόσοφοι αντιμετωπίζουν την πιθανότητα μιας ριζικής διαφωνίας μεταξύ τους ακόμα και για τα πιο θεμελιώδη ζητήματα. Η προσέγγιση τους είναι κοινή και συνοψίζεται στο εξής: Πως να μην αντιμετωπίζεις τον συνομιλητή σου σαν εχθρικό μαχητή. Καλή η θεωρία, τι να κάνεις όμως αν κάποιος εκφράζει απόψεις που είναι αντίθετες με το δικό σου σύστημα αξιών; Πως μπορείς να αποφύγεις την εχθρότητα; Η απάντηση είναι απλή, αλλά δεν είναι αυτονόητη (και για τους πιο δύσπιστους από εμάς ακούγεται κάπως άπιαστη). Αρκεί να εκλάβεις ότι με αυτό που λέει ο άλλος κυριολεκτεί, δηλαδή να μεταφράσεις τις απόψεις του σαν μια ακριβή εικόνα για το τι πιστεύει και όχι σαν ένα ύπουλο, υποσυνείδητο μήνυμα που προσπαθεί να σου περάσει. Εξηγούμαι.
Συναισθηματικές πρώτες βοήθειες.
Ιστορίες που εμπνέουν και παρακινούν για όταν είσαι μπροστά σε (ηθικά) διλήμματα. Κάθε εβδομάδα στο email σου. Σαν να είχες έρθει στη ζωή με manual.
Η θεωρία: Κυριολεκτικός εναντίον Μεταφορικού λόγου.
Υπάρχει ένα είδος επικοινωνίας που δεν μπορεί να αποδοθεί μέσα από τον κυριολεκτικό λόγο. Η βασική λειτουργία αυτού του είδους είναι να περνάει μηνύματα, δηλαδή να εκτελεί ένα συγκεκριμένο επικοινωνιακό έργο. Πρόκειται για το μεταφορικό λόγο. Πιο χαρακτηριστική περίπτωση μεταφορικού λόγου από την διαφήμιση δεν υπάρχει, όπου ποτέ και τίποτα δεν είναι κυριολεκτικό. Ακόμα και η ρητορική των πολιτικών, ο λόγος δηλαδή κάποιου που θέλει την ψήφο σου, είναι ένα παράδειγμα μεταφορικού λόγου, επειδή κάθε φράση είναι σχεδιασμένη να σου περάσει ένα συγκεκριμένο μήνυμα. Στην ίδια κατηγορία εμπίπτει ένα μποϊκοτάζ, μια διαμαρτυρία στο δρόμο ή ακόμα και μια δημόσια συγγνώμη.
Αυτό δεν είναι αναγκαστικά κακό. Αλλά πρέπει να έχεις στο μυαλό σου ότι ο μεταφορικός λόγος έχει πάντα την ατζέντα του και αυτή δεν είναι η αναζήτηση της αλήθειας. Ένας τρόπος για παράδειγμα να μετατρέψεις τον κυριολεκτικό λόγο σε μεταφορικό είναι να του επισυνάψεις μια λίστα ονομάτων. Από μια απλή και ειλικρινή δήλωση για τις απόψεις σου (κυριολεκτικός λόγος) μετατρέπεται σε ένα μήνυμα. Επικοινωνείς ότι αυτό που λες είναι το μόνο “σωστό”. Το γεγονός όμως ότι πολλοί άνθρωποι το πιστεύουν δεν το κάνει και πιο αληθινό.
Ο κυριολεκτικός λόγος βασίζεται στην πειθώ για την ανακάλυψη μιας αλήθειας. Επιχείρημα και απόδειξη πάνε μαζί, άλλοτε επιτυχημένα και άλλοτε όχι. Ο μεταφορικός λόγος όμως βασίζεται στο συναίσθημα και ασκεί πίεση στον παραλήπτη του που δεν στηρίζεται στη λογική. Για παράδειγμα μια δημόσια συγγνώμη ασκεί πίεση σε αυτόν που έχει θιχτεί για να συγχωρέσει αυτόν που τον έβλαψε. Ο μεταφορικός λόγος, η προσπάθεια δηλαδή να περάσεις ένα μηνυμά με οποιοδήποτε τρόπο, είναι ένα παιχνίδι εξουσίας. Και όσο πιο φορτισμένο είναι το κλίμα, τόσο περισσότερο ανθεί. Σε ακραίες συνθήκες, όπως σήμερα, κανείς δεν μπορεί να πει τίποτα χωρίς να προκαλέσει υποψίες και αντίδραση.
Δες το διαφορετικά. Απ’ έξω.
Πιο επίκαιρο παράδειγμα από το “Black lives matter” (το κίνημα για τα δικαιώματα των μαύρων πολιτών) δεν υπάρχει. Είναι μια φράση που έχει εμπλακεί σε μια πολιτική μάχη με τόσο έντονο τρόπο που κανείς δεν μπορεί πια να τη χρησιμοποιήσει κυριολεκτικά. Η χρήση της (ή ακόμα και η μη χρήση της) περνάει ένα συγκεκριμένο μήνυμα για αυτόν που τη λέει. Είσαι μαζί μας ή εναντίον μας. Αλλά αν ένας εξωγήινος που δεν ήταν εξοικειωμένος με τη σημερινή διαμάχη ερχόταν στη γη και τη χρησιμοποιούσε, τότε είναι δύσκολο να φανταστείς κάποιον που θα την έβρισκε απαράδεκτη. Το μεταφορικό πλαίσιο της φράσης θα είχε αφαιρεθεί και η κυριολεκτική της σημασία θα είχε επιστρέψει.
Στην πράξη μπορώ να φανταστώ και άλλα πράγματα που θα μπορούσε να πει αυτός ο εξωγήινος χωρίς να προσβάλει. Για παράδειγμα θα μπορούσε να πει ότι οι γυναίκες είναι κατώτερες από τους άντρες, αν υποθέσουμε ότι ο εξωγήινος ζούσε σε έναν πλανήτη χωρίς φύλα και κατέληγε στο συμπέρασμα της γυναικείας κατωτερότητας από το χρόνο που θα αφιέρωνε παρατηρώντας τη δική μας κοινωνία. Εφόσον μίλαγε με σεβασμό, θα ήμουν πρόθυμος όχι μόνο να τον ακούσω αλλά και να προσπαθήσω να καταλάβω τα επιχειρήματά του.
Η επικινδυνότητα μιας ιδέας είναι σχετική και θέμα αντίληψης.
Για μένα ο Αριστοτέλης είναι ένας τέτοιος εξωγήινος. Η προσέγγισή του στην ηθική είναι εμπειρική, δηλαδή, βασίζεται στην παρατήρηση. Κοιτούσε γύρω του και έβλεπε έναν κόσμο δουλείας και την υποταγή των γυναικών και των εργατών, μια κατάσταση που στη συνέχεια περίγραψε στην ηθική του θεωρία.
Όταν τον διαβάζω, βλέπω αυτήν την άποψη του κόσμου και αυτό είναι όλο. Δεν τη μεταφράζω σαν προϊόν κακών προθέσεων ή διαβολικών κινήτρων. Δεν την ερμηνεύω σαν σημάδι του κακού του χαρακτήρα. Και κυρίως δεν αισθάνομαι ότι πρέπει να την πολεμήσω ή να την αποσιωπήσω στα πλαίσια της ηθικής μου υποχρέωσης να προστατεύω τους πιο ευάλωτους. Φυσικά και είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς μια πιο επικίνδυνη ιδέα από αυτήν που διατύπωσε. Αλλά η επικινδυνότητα είναι σχετική και θέμα αντίληψης. Πρόκειται για την αιώνια διαφορά του κυριολεκτικού με το μεταφορικό λόγο.
Αυτό που κάνει την ελευθερία του λόγου πράξη είναι η δυνατότητα της διαφωνίας χωρίς εχθρότητα.
Το “cancel culture” δεν το πετυχαίνει αυτό παρά τις καλές του προθέσεις. Δεν είναι παρά μια επέκταση της επικράτησης του μεταφορικού λόγου, όπου κάθε φράση, κάθε λέξη και κάθε πράξη ταξινομείται σαν φίλος ή εχθρός, όπου το κυριολεκτικό περιεχόμενο δεν μπορεί να φτάσει στους παραλήπτες, οι οποίοι έτσι και αλλιώς έχουν πολύ λίγη πίστη στη λογική. Σε ένα τέτοιο περιοριστικό πλαίσιο, ακόμη και το ίδιο το αίτημα για ελευθερία λόγου, χάνει την κυριολεκτική του ερμηνεία. Γίνεται ένας ακόμα αποτελεσματικός τρόπος για απόκτηση περισσότερης εξουσίας από αυτούς που το εκφράζουν.
Θα το παραδεχτώ. Η τεράστια χρονική απόσταση του Αριστοτέλη από το σήμερα το καθιστά ευκολότερο να τον αντιμετωπίζουμε σαν εξωγήινο. Ένας από τους λόγους που η μελέτη των αρχαίων φιλοσόφων έχει αξία είναι ακριβώς επειδή είναι δύσκολο να τους εμπλέξουμε στα σύγχρονα παιχνίδια εξουσίας. Αντίθετα σήμερα η κάθε διαφωνία σχετικά με φορτισμένα ηθικά ζητήματα, όπως οι συζητήσεις σχετικά με την ταυτότητα του φύλου, αντιμετωπίζονται με καχυποψία και βεβαιότητα για κρυφά κίνητρα, χαρακτηριστικά της κουλτούρας του μεταφορικού λόγου, ακόμη και μεταξύ των φιλοσόφων.
Δεν ισχυρίζομαι ότι η διαφωνία με τον Αριστοτέλη μπορεί μας καθοδηγήσει για το πώς να αμβλύνουμε τις πολύ δύσκολες ηθικές διαφωνίες με τους σύγχρονούς μας αλλά νομίζω ότι αν εξετάσουμε την περίπτωσή του, θα βρούμε τουλάχιστον ποιός πρέπει να είναι ο τελικός μας στόχος. Αυτό που θέλουμε στην πραγματικότητα, όταν ζητάμε ελευθερία του λόγου, είναι η ελευθερία του να μιλάμε και να μας καταλαβαίνουν, επιτέλους, κυριολεκτικά.
Απόδοση βασισμένη στο Should We Cancel Aristotle της Agnes Callard (@AgnesCallard), καθηγήτρια φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Chicago και συγγραφέα του Aspiration: The Agency of Becoming, για τους The New York Times. H μουσική είναι μια συνεργασία του Αμερικάνου πιτσιρικά 070 Shake με το psychedelic music πρότζεκτ των Αυστραλών Tame Impala.