Μάθε τι να κάνεις όταν όλα γύρω σου είναι τόσο εύθραυστα μέσα από μια αληθινή ιστορία γεμάτη παραλληλισμούς.
Νίκος Κακαβούλης
Θες να έχεις τα χέρια σου ελεύθερα; Άκουσέ το σε αφήγηση από τη Νανά Τσούμα.
Τώρα που όλα έχουν σχετικά περάσει, συνεχίζω να διαβάζω από τη μια ότι ο κορωνοϊός ήταν μύθος, από την άλλη ότι ήταν όχι απλά πραγματικότητα αλλά και Θεϊκή τιμωρία. Τί να σκεφτώ; Βοήθεια!
– ΑΝΩΝΥΜΟΣ
Ο νόμος του Murphy.
“Το μέλλον θα μας θαυμάζει, όπως έχει μείνει έκθαμβο το παρόν”, δήλωνε ο Περικλής, αυτός ο μεγάλος Αθηναίος πολιτικός χωρίς καμία μετριοφροσύνη στο διάσημο επικήδειο του για τους στρατιώτες που πέθαναν στη μάχη το χειμώνα του 430 π.Χ. Ως συνήθως, δεν είχε άδικο.
Ακόμα και σήμερα γιορτάζουμε την αρχιτεκτονική λαμπρότητα της αρχαίας Αθήνας (ένα ταξίδι στο Βερολίνο ή στη Ουάσινγκτον με την έντονη Αθηναϊκή επιρροή, αρκεί για να σε πείσει, και αν σου πέφτουν μακριά, πήγαινε μέχρι το Μουσείο της Ακρόπολης), σκηνοθετούμε τις τραγωδίες αλλά και τις κωμωδίες της, και θαυμάζουμε ότι πέτυχε η δημοκρατία της, η πρώτη στον κόσμο: τη συμμετοχική διακυβέρνηση, την ίση μεταχείριση ενώπιον του νόμου και την ανοχή στην προσωπική ζωή των άλλων.
Όμως, όπως ο νόμος του Murphy απαρέγκλιτα ορίζει, ότι είναι να πάει στραβά θα πάει στραβά. Αμέσως μετά από αυτή την δήλωση (έχετε κάποια πιό σύγχρονη λέξη για αυτήν άραγε;), αυτή η εξαίσια original δημοκρατία αρρώστησε βαριά η ίδια. Το 429 π.Χ., μόλις ένα χρόνο μετά, η Αθήνα σχεδόν καταστράφηκε από μια μυστηριώδη επιδημία. Δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι πέθαναν, σχεδόν το ένα τρίτο των Αθηναίων. Η κοινωνία διαλύθηκε. Και ο στρατός, που ήταν στα αρχικά στάδια της προετοιμασίας για τον εικοσαετή πόλεμο εναντίον του ορκισμένου εχθρού της πόλης, τη Σπάρτη, εξαντλήθηκε πριν καν αρχίσει να πολεμάει.
Αυτές οι συνθήκες συνέβαλαν στην καταστροφική ήττα της Αθήνας, το 404 π.Χ., από τους σκληροτράχηλους (ew!, αλλά υγιέστερους) Σπαρτιάτες, οι οποίοι διέλυσαν τα τείχη της πόλης και επέβαλαν μια βραχύβια αλλά αιματηρή ολιγαρχία. Μεταξύ αυτών που πέθαναν από αυτή την επιδημία ήταν ο Περικλής και οι δυο γιοι του.
Δυο χιλιάδες χρόνια μετά, αυτή η ιστορία μας υπενθυμίζει ότι η κληρονομιά του θαύματος της Αθήνας περιέχει μια προειδοποίηση. Την αποτυχία της απόλυτης δημοκρατικής κοινωνίας να αντιμετωπίσει μια θανατηφόρα επιδημία. Είναι ένα μοντέλο για το πώς ξεκινά μια δημοκρατία και για το πως καταρρέει.
Ο Θουκυδίδης σαν αναπάντεχο role model.
Τα περισσότερα από αυτά που γνωρίζουμε για την επιδημία προέρχονται από το λαμπρό αθηναίο ιστορικό Θουκυδίδη, τον οποίο θεωρούν οι ιστορικοί ως την καλύτερη πηγή για την Αθήνα της εποχής του Περικλή. Δεν θα εκπλαγείς, αν σου πω ότι η δουλειά του διαβάζεται μέχρι σήμερα και έγινε εξαιρετικά δημοφιλής (και στην Ελλάδα) κατά τη διάρκεια της καραντίνας λόγω κοροναϊού. “Η δουλειά μου δεν έχει σχεδιαστεί για να ανταποκρίνεται στα γούστα ενός σύγχρονου κοινού”, γράφει, με μηδενική ταπεινότητα, “αλλά για να διαρκέσει για πάντα.”. Το βιβλίο του “Η ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου” είναι μια ψυχρή αφήγηση της καταστροφικής σύγκρουσης μεταξύ της δημοκρατικής Αθήνας και της στρατιωτικής Σπάρτης. Το βιβλίο, αν και ημιτελές, τον καθιέρωσε ως ιδρυτή της συστηματικής μελέτης των διεθνών σχέσεων. Μεταφράστηκε στα Αγγλικά το 1628 από τον Thomas Hobbes. Έκτοτε αναφέρεται από αρχηγούς κρατών από τον Woodrow Wilson έως τον Xi Jinping (και μπόλικους Έλληνες πολιτικούς).
Σε ένα βιβλίο γεμάτο μάχες, κατακτήσεις και σφαγές, η αφήγηση του Θουκυδίδη για την επιδημία είναι ιδιαίτερα τρομακτική. “Οι λέξεις αποτυγχάνουν, όταν κάποιος προσπαθεί να δώσει μια γενική εικόνα αυτής της ασθένειας και για τα δεινά των ατόμων. Μου φαίνεται ότι είναι σχεδόν πέρα από την ικανότητα της ανθρώπινης φύσης να αντέξει τον πόνο”. Ο Θουκυδίδης ανήκε στους τυχερούς. Κόλλησε και ο ίδιος αλλά επέζησε, όπως σημειώνει στα γρήγορα.
Manual.gr
Ιστορίες, σαν και αυτή, που εμπνέουν και παρακινούν, κάθε εβδομάδα στο email σου. Σαν να είχες έρθει στη ζωή με manual.
Μια βάρβαρη επιδημία.
Κανείς δεν ξέρει τι ήταν τελικά η επιδημία, αν και επιδημιολόγοι που μελετούν την αρχαιότητα εξακολουθούν να συζητούν την αιτία της. Μπορεί να ήταν ευλογιά, μια μυκητιασική δηλητηρίαση που ονομάζεται εργοτισμός ή κάτι χειρότερο και από τα δύο. Το 1985, ένα άρθρο του πολύ σημαντικού ιατρικού περιοδικού New England Journal of Medicine υποστήριξε ότι ήταν ένας συνδυασμός γρίπης και σταφυλόκοκκου, που ονομάστηκε (εύγλωττα) «σύνδρομο Θουκυδίδη». Λίγα χρόνια μετά, το 1994, η Αμερικανική Εφημερίδα της Επιδημιολογίας απέρριψε αυτή τη διάγνωση, προτείνοντας, αντ ‘αυτού, τύφο, άνθρακα, ή ίσως «έναν πιθανώς εκρηκτικό αναπνευστικό παράγοντα».
Ό,τι κι αν ήταν, ήταν μια σκέτη φρίκη. Όπως καταγράφει ο Θουκυδίδης, με κλινική λεπτομέρεια, οι άνθρωποι αισθάνονταν ξαφνικά τα κεφάλια τους να καίνε. Τα μάτια τους να κοκκινίζουν. Τις γλώσσες και τα στόματά τους να αιμορραγούν. Στη συνέχεια ερχόταν βήχας, πόνος στο στομάχι, διάρροια και “εμετός κάθε είδους χολής που είχε ανακαλυφθεί από το ιατρικό επάγγελμα. Το δέρμα γινόταν κοκκινωπό με φλύκταινες και έλκη, ενώ οι ασθενείς βύθιζαν τα κεφάλια τους στις δεξαμενές της πόλης προσπαθώντας να σβήσουν μια ακόρεστη δίψα”, ενδεχομένως μολύνοντας την παροχή νερού. Οι περισσότεροι πέθαναν μετά από μόλις μια εβδομάδα αφήνοντας την πόλη καλυμμένη με πτώματα.
Ήταν μια περίοδος που οι Αθηναίοι είχαν ήδη μετεγκατασταθεί από τα προάστια στην πόλη ως μέτρο πολέμου. Και οι φοβισμένοι άνθρωποι που ήρθαν από την ύπαιθρο την πλήρωσαν περισσότερο, δημιουργώντας συνθήκες που γνωρίζουμε ότι ευνοούν τη μετάδοση. Οι Αθηναίοι γιατροί το έφεραν βάρος: «Τρομερό… το θέαμα ανθρώπων που πεθαίνουν σαν πρόβατα». Ούτε η ιατρική ούτε, φυσικά, “η …κτηνοτροφία” βοήθησαν. Οι συμβουλές ασθενών που την ξεπερασαν αγνοήθηκαν. Ακόμα και η προσευχή στους ναούς, “με άσκοπες πίτες” όπως παρατήρησε ο Θουκυδίδης, σύντομα εγκαταλείφθηκε.
Η αρχή του τέλους μιας δημοκρατίας.
Ο γλαφυρός επικήδειος του Περικλή είναι ένα από τα πιο διάσημα εδάφια του Θουκυδίδη. Ο πολιτικός επαίνεσε την Αθήνα για την ελευθερία και τις δημοκρατικές συζητήσεις της, ενώ υπερασπίστηκε την ολοένα και πιο καταπιεστική αυτοκρατορία της. (Η Αθήνα ήταν μόνο μια δημοκρατία για ενήλικες, άντρες πολίτες αθηναϊκής καταγωγής, όχι για γυναίκες ή σκλάβους, ή για ξένους που ζούσαν υπό αυτοκρατορική κυριαρχία.) Αυτό το μήνυμα έμεινε στην ιστορία. Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, τα λεωφορεία του Λονδίνου μετέφεραν αφίσες με αποσπάσματα από το ομιλία και το 2012, ένα μνημείο στο κεντρικό Λονδίνο της RAF Bomber Command αφιερώθηκε σε ένα απόσπασμα από αυτήν.
Αλλά το χρονικό του Θουκυδίδη για το τι συνέβη αμέσως μετά την κηδεία του Περικλή είναι για πολλούς όλα τα λεφτά. Χωρίς άλλο, πρέπει να είναι τόσο ανθεκτικό όσο η ίδια η ομιλία. “Η καταστροφή ήταν τόσο συντριπτική που οι άντρες, χωρίς να γνωρίζουν τι συνέβαινε δίπλα τους, γίνονταν από τη μια μέρα στην άλλη αδιάφοροι για κάθε κανόνα θρησκείας ή νόμου”, έγραψε ο Θουκυδίδης.
Οι άλλοτε νομοταγείς Αθηναίοι, που δεν περίμεναν πλέον να ζήσουν αρκετά για να αντιμετωπίσουν τιμωρίες για ενδεχόμενα εγκλήματα, βυθίστηκαν σε «μια κατάσταση άνευ προηγουμένου ανομίας». Δεν μπορούσαν καν να αφήσουν τους νεκρούς τους να αναπαυθούν με σεβασμό. Αντ ‘αυτού, οι επιζώντες βεβήλωναν καύσεις νεκρών, προσθέτοντας φίλους και συγγενείς στη φωτιά που είχε ανάψει για άλλους. Και με το φάντασμα της θνησιμότητας να πλανάται πάνω από την πόλη, ζούσαν μόνο για το παρόν. “Την ευχαρίστηση της στιγμής και ό,τι μπορεί να συμβάλει πιθανώς σε αυτήν την ευχαρίστηση. Κανένας φόβος για θεό ή νόμο του ανθρώπου δεν είχε επιρροή και δεν τους συγκρατούσε.”
Πολλοί Αθηναίοι απέδωσαν την καταστροφή στους Σπαρτιάτες εχθρούς τους, διαδίδοντας σκοτεινές φήμες για δηλητηριασμένες δεξαμενές. Ωστόσο, ο Θουκυδίδης απέρριψε γρήγορα αυτές τις εικασίες. Σε τελική ανάλυση, η Αθήνα ήταν μια ναυτική δύναμη, μια αυτοκρατορική πρωτεύουσα και μια εμπορική πόλη της οποίας οι στόλοι όργωναν ολόκληρο τον αρχαίο κόσμο. Η μετάδοση, έγραψε, πιθανότατα εξαπλώθηκε από την Αιθιοπία στη Λιβύη και στην Περσία πριν φτάσει τελικά στην Ελλάδα, όπου η Αθήνα – ένα παγκόσμιο λιμάνι για εμπορικά πλοία – ήταν η πρώτη στάση του.
Και μόλις έφτασε και η ζημιά να ξεπερνά κάθε όριο, άρχισε να τραυματίζει και την ίδια τη δημοκρατία. Ειρωνικά ήταν η ευμάρεια που την έφερε ή που την προ(σ)κάλεσε. Στη «Πολιτεία» του Πλάτωνα που γράφτηκε δεκαετίες μετά την επιδημία, ο Σωκράτης προειδοποιεί ότι η δημοκρατία θα αποσυντεθεί σε τυραννία.
Ο Θουκυδίδης την κατέγραψε να γλιστράει σιγά σιγά σε διαφωνίες, ανοησίες και δημαγωγίες. Μόνο κάποιος της νοημοσύνης και της ακεραιότητας του Περικλή, λέει ο Θουκυδίδης, «θα μπορούσε να σεβαστεί την ελευθερία των ανθρώπων και ταυτόχρονα να τους κρατήσει υπό έλεγχο». Ο θάνατός του άφησε την αθηναϊκή δημοκρατία στα χέρια των αυτοεξυπηρετούμενων κακοποιών, όπως ο Αλκιβιάδης, ο οποίος αργότερα προώθησε ένα ολιγαρχικό πραξικόπημα, και δημαγωγούς όπως ο Κλέων, τον οποίο ο Θουκυδίδης περιφρονούσε ως «αξιοσημείωτο μεταξύ των Αθηναίων για τη βία του χαρακτήρα του».
Ένα μάθημα για το παρόν και το μέλλον.
Για όσους ελπίζουν ότι η δημοκρατία είναι το καλύτερο σύστημα για την αντιμετώπιση της τρέχουσας πανδημίας κοροναϊού, η αθηναϊκή καταστροφή αποτελεί μια συνταρακτική προειδοποίηση. Όπως γνώριζε ο Πλάτων, τα πολιτικά καθεστώτα είναι τόσο εύθραυστα όσο οποιαδήποτε άλλη ανθρώπινη δομή και όλα πέφτουν στο χρόνο. Η επιδημία διέλυσε την Αθήνα για πολλά χρόνια – ο Θουκυδίδης υπολόγισε ότι χρειάστηκαν δεκαπέντε χρόνια για να ανακάμψει. Αλλά ο λογαριασμός του δείχνει ότι η ζημιά στη δημοκρατία κράτησε πολύ περισσότερο. Οι ομοιότητες με το σήμερα δεν διαφέρουν πολύ.
Είναι μια ιστορία χωρίς χαρούμενο τέλος, αλλά, διαβάζοντας τον απολογισμό του Θουκυδίδη για την επιδημία ενώ βρισκόμουν κλειδωμένος στο σπίτι, πολλές φορές βρήκα τον ψυχρό ιστορικό του παρελθόντος αλλόκοτα συγκινητικό.
Ήταν πολύ ακαδημαϊκός για να αποδώσει την επιδημία στους Σπαρτιάτες. Μια αρχαία επίπληξη σήμερα σε εκείνους που προσπαθούν να κατηγορήσουν τους ξένους αντιπάλους τους. Με τον ίδιο τρόπο οι πολιτικοί που αναζητούν αποδιοπομπαίους τράγους θα ήταν συνετό να θυμούνται ξανά τον Περικλή, ο οποίος είπε, πολύ πριν από την επιδημία, “Αυτό που φοβάμαι δεν είναι η δύναμη του εχθρού, αλλά τα δικά μας λάθη.”
Ο Θουκυδίδης διατήρησε την λογική προσέγγιση ενός ορθολογιστή ιστορικού και για τον πόλεμο και την επιδημία. Σε αντίθεση με σύγχρονους του Αθηναίους δραματουργούς, δεν της έδωσε μεταφορική σημασία όπως το να αποδοθεί στους Θεούς σαν τιμωρία. Η επιδημία ήταν απλώς μια επιδημία. Επιβεβαιώνοντας την σαν ασθένεια, «έθεσε προσεκτικά τα συμπτώματα, η γνώση των οποίων θα έκανε ίσως δυνατό, να αναγνωριστεί εύκολα στο μέλλον, αν τύχαινε ποτέ να ξεσπάσει ξανά».
Η αρχαία λογική ανάλυση του για την επιδημία και την καταστροφή που προκάλεσε μας προσφέρει σήμερα ελπίδα και θαυμασμό. Ναι, όσο θα υπάρχουν επιδημίες, θα υπάρχουν άνθρωποι φοβισμένοι αλλά και τόσο γενναίοι ταυτόχρονα. Θα χρησιμοποιούν τη λογική για να αντλήσουμε πολύτιμα μαθήματα, που θα μας φωτίζουν το μέλλον και θα μας βοηθούν να καταλάβουμε το παρόν.
Απόδοση βασισμένη στο The Athenian Plague, a Cautionary Tale of Democracy’s Fragility του Gary Bass για το The New Yorker. Είναι καθηγητής πολιτικής και διεθνών υποθέσεων στο Princeton και εξαιρετικά επιτυχημένος συγγραφέας. Tο The Blood Telegram: Nixon, Kissinger και a Forgotten Genocide ξεχωρίζει. Η μουσική είναι από την τόσο ταλαντούχα Αμερικάνικη indie rock band Car Seat Headrest.