Γιατί να αποκτήσεις μια εμμονή και άλλες ιδέες που σκέφτηκαν κάποιοι πριν από σένα.
Νίκος Κακαβούλης
Θες να έχεις τα χέρια σου ελεύθερα; Άκουσέ το σε αφήγηση από τη Νανά Τσούμα.
Μαζεύω δίσκους βινυλίου. Έχω γεμίσει μια βιβλιοθήκη και κάθε Κυριακή τρέχω να αγοράσω και άλλους. Νιώθω βαθιά ικανοποίηση με κάθε ανακάλυψη. Αλλά στο τέλος δε θα με χωράει το σπίτι. Είμαι ψυχαναγκαστικός;
– ΑΝΩΝΥΜΟΣ
Η ιστορία της Θεωρίας των Εισιτηρίων.
Ακόμα και τα μικρά παιδιά γνωρίζουν ότι πίσω από κάθε μεγαλοφυή πράξη, ιδέα ή άτομο, από αυτά που ξεπερνούν όσους προηγήθηκαν και μας πηγαίνουν ένα βήμα πιο μπροστά, βρίσκονται δύο πράγματα: Εξαιρετική έφεση και τεράστια αποφασιστικότητα. Υπάρχει όμως και ένα τρίτο συστατικό. Δεν είναι τόσο καλά κατανοητό: Το εμμονικό, κυριολεκτικά, ενδιαφέρον με ένα συγκεκριμένο θέμα.
Για να στο εξηγήσω και να μην τα χαλάσω με κανέναν, θα επιλέξω για παράδειγμα τους συλλέκτες εισιτηρίων. Υπάρχουν άνθρωποι που αντλούν ευχαρίστηση από τη συλλογή παλιών εισιτηρίων λεωφορείων. Όπως όλοι οι συλλέκτες έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: μια εμμονή για τις λεπτομέρειες αυτών που συλλέγουν. Μπορούν να διακρίνουν τις διαφορές μεταξύ ποικίλων τύπων εισιτηρίων που θα ήταν δύσκολο για εμάς ακόμα και να θυμόμαστε. Όχι τόσο λόγω πολυπλοκότητας, αλλά κυρίως επειδή δεν μας ενδιαφέρει. Ποιο είναι το νόημα, άλλωστε του να ξοδεύεις τόσο πολύ χρόνο για να μελετάς και να σκέφτεσαι χρησιμοποιημένα εισιτήρια λεωφορείων;
Αυτό μας οδηγεί στο δεύτερο χαρακτηριστικό αυτών των ανθρώπων: το πάθος για κάτι που απλά (και εκείνη τη στιγμή) δεν έχει νόημα. Η αγάπη ενός πραγματικού συλλέκτη εισιτηρίων λεωφορείου για το αντικείμενο του είναι ανιδιοτελής. Δεν το κάνει για να εντυπωσιάσει ή για να γίνει πλούσιος (ακόμα και αν τελικά γίνει). Η συλλογή είναι αυτοσκοπός.
Όταν κοιτάζεις τη ζωή των ανθρώπων που έχουν μεγαλουργήσει, βλέπεις ένα συνεπές μοτίβο.
Ξεκινούν με αυτήν ακριβώς την ιδεοληψία του συλλέκτη εισιτηρίων για κάτι που θα φαινόταν άσκοπο για τους περισσότερους από τους συγχρόνους τους. Ένα από τα πιο εντυπωσιακά χαρακτηριστικά του βιβλίου του Δαρβίνου σχετικά με το ταξίδι του στο πλοίο Μπιγκλ είναι το απόλυτο βάθος του ενδιαφέροντός του για τη φυσική ιστορία. Η περιέργειά του για το τι και πως συνέβη είναι άπειρη. Το ίδιο ισχύει και για τον Μότσαρτ των μαθηματικών Ραμανούτζαν. Αποκομμένος από την επιστημονική κοινότητα της εποχής του εξελίσσει ολομόναχος με μανία τη μαθηματική έρευνα, ανακαλύπτοντας ξανά θεωρήματα που ήταν ήδη γνωστά, πριν φτάσει στη θεωρία των αριθμών που τον καθιέρωσε.
Είναι λάθος να πιστεύουμε ότι «έβαζαν τα θεμέλια» για τις ανακαλύψεις που θα έκαναν αργότερα. Υπάρχει πάρα πολύ πρόθεση σε αυτήν την άποψη. Το έκαναν επειδή απλά τους άρεσε, όπως και οι συλλέκτες εισιτηρίων.
Αλλά υπάρχει μια διαφορά μεταξύ του Ραμανούτζαν και ενός συλλέκτη εισιτηρίων.
Στην πραγματική ζωή η θεωρία των αριθμών έχει σημασία, τα παλιά εισιτήρια λεωφορείων πάλι όχι τόσο. Εάν έπρεπε να βάλω τη συνταγή για το ποιο είναι το βασικό χαρακτηριστικό μιας μεγαλοφυΐας σε μια πρόταση, αυτή θα ήταν: κάποιος που έχει μια αχόρταγη εμμονή για κάτι που έχει σημασία.
Νομίζεις ξεχνάω τα άλλα δύο συστατικά; Όχι. Η εμμονή με ένα θέμα είναι τόσο ενισχυτικό για την φυσική ικανότητα όσο και υποκατάστατο για την αποφασιστικότητα. Αν δεν έχεις επαρκή έφεση στα μαθηματικά, δεν θα βρεις ποτέ ενδιαφέρουσα τη θεωρία των αριθμών. Και αν έχεις πάθει ψύχωση με κάτι, δεν χρειάζεσαι δα και τόση αποφασιστικότητα. Όταν η περιέργεια σε τραβά, δεν χρειάζεται να πιέσεις τον εαυτό σου τόσο σκληρά.
Μια εμμονή θα σου φέρει ακόμη και τύχη, στο βαθμό που οτιδήποτε μπορεί να κάνει κάτι τέτοιο. Οι ευκαιρίες, όπως είπε ο Παστέρ, ευνοούν το προετοιμασμένο μυαλό και, αν υπάρχει ένα πράγμα που είναι προετοιμασμένο, είναι το μυαλό κάποιου με μια συγκεκριμένη εμμονή.
Συναισθηματικές πρώτες βοήθειες.
Ιστορίες που εμπνέουν και παρακινούν για όταν είσαι μπροστά σε (ηθικά) διλήμματα. Κάθε εβδομάδα στο email σου. Σαν να είχες έρθει στη ζωή με manual.
Η ανιδιοτέλεια αυτού του είδους της εμμονής είναι το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό της.
Όχι μόνο επειδή είναι το κριτήριο για τη γνησιότητά της, αλλά επειδή σε βοηθά να ανακαλύψεις και νέες ιδέες. Τα μονοπάτια που οδηγούν σε νέες ιδέες τείνουν να μην είναι πολύ φιλόξενα. Αν φαίνονταν πολλά υποσχόμενα, άλλοι θα τα είχαν ήδη εξερευνήσει. Πώς ανακαλύπτουν οι μεγαλοφυΐες αυτά τα μονοπάτια που προσπερνούν οι άλλοι; Ο λαϊκός μύθος λέει ότι έχουν απλώς καλύτερη όραση. Είναι τόσο απύθμενα ταλαντούχοι που βλέπουν μονοπάτια που χάνουν οι άλλοι. Αλλά αν κοιτάξεις τον τρόπο που γίνονται οι μεγάλες ανακαλύψει θα δεις ότι αυτό δεν ισχύει.
Ο Δαρβίνος δεν έδωσε μεγαλύτερη προσοχή από τους άλλους στα μεμονωμένα είδη επειδή έβλεπε ότι αυτό θα οδηγούσε σε μεγάλες ανακαλύψεις, απλά δεν μπορούσε να σταματήσει να ενδιαφέρεται. Ούτε ο Ραμανούτζαν. Δεν εξερεύνησαν τα κρυμμένα μονοπάτια επειδή φαίνονταν γεμάτα υποσχέσεις για ανακαλύψεις και δόξα. Τα εξερεύνησαν επειδή απλά δεν μπορούσαν να κρατηθούν να μην το κάνουν. Αυτό τους επέτρεψε να ακολουθήσουν μια πορεία που κάποιος που ήταν απλώς φιλόδοξος θα είχε αγνοήσει.
Ποιο λογικό άτομο θα αποφάσιζε ότι ο σωστός τρόπος για να γράψει κανείς ένα από τα πιο υπέροχα μυθιστορήματα της ιστορίας θα ήταν να ξεκινήσει αφιερώνοντας αρκετά χρόνια για να δημιουργήσει μια τεχνητή γλώσσα για ξωτικά, όπως ο Τόλκιν (που στη συνέχεια έγραψε τον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών), ή επισκέπτοντας κάθε νοικοκυριό στη νοτιοδυτική Βρετανία, όπως ο Τρόλοπ (που είναι ο συγγραφέας Των Χρονικών του Μπάρσετσιρ); Κανείς, συμπεριλαμβανομένων των Τόλκιν και Τρόλοπ.
Η Θεωρία των Εισιτηρίων είναι παρόμοια με τον περίφημο ορισμό της ιδιοφυΐας του Κάρλαϊλ “ως η απεριόριστη αντοχή στον πόνο”.
Υπάρχουν όμως δύο σημαντικές διαφορές. Πρώτον, η Θεωρία των Εισιτηρίων καθιστά σαφές ότι η πηγή αυτής της απεριόριστης αντοχής στον πόνο δεν είναι η εργατικότητα, όπως εννοούσε ο Κάρλαϊλ, αλλά αυτή η ακόρεστη περιέργεια που έχουν οι συλλέκτες. Δεύτερον, η θεωρία μας προσθέτει ένα σημαντικό επιπλέον χαρακτηριστικό: Αυτή η αντοχή στον πόνο πρέπει να είναι για κάτι πολύ ουσιαστικό.
Τι σημασία έχει αυτό το τελευταίο; Ότι ποτέ δεν μπορείς να είσαι σίγουρος. Επειδή κανείς δεν μπορεί να πει ποια μονοπάτια είναι ελπιδοφόρα, η αβεβαιότητα σε αφήνει να ανακαλύψεις νέες ιδέες. Αρκεί να δουλέψεις πάνω σε αυτό που πραγματικά σε ενδιαφέρει.
Υπάρχουν στρατηγικές που μπορείς να χρησιμοποιήσεις για να ξεχωρίσεις αν η εμμονή σου είναι για κάτι που έχει σημασία.
Για παράδειγμα, μια εμμονή είναι πιθανό να είναι σημαντική, αν αφορά μια δημιουργία σου, αντί για κάτι που δημιούργησε κάποιος άλλος. Είναι ακόμα πιο ελπιδοφόρα αν αφορά κάτι δύσκολο, ειδικά αν είναι πιο δύσκολο για τους άλλους από ότι για σένα. Και οι εμμονές των ανθρώπων με ταλέντο είναι ακόμα πιο πιθανό να κρύβουν μέσα τους ανακαλύψεις. Σπάνια είναι στα αλήθεια τυχαίο, κάτι που τραβά την προσοχή ενός ταλαντούχου ανθρώπου. Αλλά όπως είπαμε, ποτέ δεν μπορείς να είσαι σίγουρος.
Στην πραγματικότητα, εδώ κρύβεται μια (και άλλες όπως θα δούμε) πολύ ανησυχητική ιδέα.
Μπορεί να είναι προϋπόθεση για μια εξαιρετική δουλειά το να πρέπει να χαραμίσεις πολύ χρόνο; Σχεδόν παντού στη ζωή η ανταμοιβή είναι ανάλογη με το ρίσκο. Εάν ισχύει αυτός ο κανόνας και εδώ, τότε ο μόνος τρόπος για να βρεις τα μονοπάτια που θα σε οδηγήσουν σε πραγματικές ανακαλύψεις, είναι το να είσαι πρόθυμος να καταβάλεις ατελείωτη προσπάθεια σε πράγματα που θα αποδειχθούν τόσο αδιέξοδα όσο φαίνονταν εξαρχής.
Δεν είναι σίγουρο ότι αυτό ισχύει. Από τη μία πλευρά, είναι δύσκολο να θεωρηθεί σπατάλη ο χρόνος που περνάς όταν εργάζεσαι σκληρά για κάτι ενδιαφέρον. Τόσο πολλά από αυτά που θα παράξεις θα καταλήξουν να είναι χρήσιμα. Από την άλλη όμως, η σχέση μεταξύ ρίσκου και ανταμοιβής είναι τόσο ισχυρή και μελετημένη που φαίνεται να ισχύει οπουδήποτε υπάρχει ρίσκο.
Πάρε για παράδειγμα την περίπτωση του Νεύτωνα. Είναι διάσημος για μια συγκεκριμένη εμμονή του, που αποδείχθηκε άνευ προηγουμένου καρποφόρα: Η χρήση των Μαθηματικών για την περιγραφή του κόσμου. Μπροστά σε αυτήν οι άλλες εμμονές του, η Αλχημεία και η Θεολογία, μοιάζουν σαν την απόλυτη σπατάλη χρόνου. Ευτυχώς για αυτόν οι προσπάθειές του κατέληξαν με θετικό πρόσημο. Το στοίχημά του για αυτό που τώρα αποκαλούμε Φυσική απέδωσε τόσο καλά που αντιστάθμισε με τόκο τα άλλα δύο λιγότερο πετυχημένα στοιχήματα. Αλλά ήταν απαραίτητα; Έπρεπε να πάρει τόσο πολύ ρίσκο για να κάνει τόσο μεγάλες ανακαλύψεις; Δεν θα το μάθουμε ποτέ.
Ακολουθεί μια ακόμα πιο ανησυχητική ιδέα: Υπάρχει περίπτωση να βάζεις μόνο αποτυχημένα στοιχήματα; Πιθανότατα συμβαίνει συχνά. Αλλά δεν ξέρουμε πόσο συχνά, γιατί οι άνθρωποι που τα βάζουν απλά δεν γίνονται διάσημοι.
Ακόμα χειρότερα: Όχι μόνο οι αποδόσεις από την επένδυση σε συγκεκριμένα στοιχήματα είναι δύσκολο να προβλεφθούν αλλά και μεταβάλλονται δραματικά με την πάροδο του χρόνου. Για παράδειγμα, το 1830 ήταν μια πολύ καλή στιγμή για να αποκτήσεις εμμονή με τη Φυσική Ιστορία. Αν ο Δαρβίνος είχε γεννηθεί το 1709 αντί για το 1809, ίσως να μην τον είχαμε ακούσει ποτέ.
Τι μπορείς να κάνεις μπροστά σε τόση αβεβαιότητα;
Μια λύση είναι να αντισταθμίσεις το ρίσκο της επένδυσης, κάτι που πρακτικά σημαίνει να ακολουθήσεις μια πιο προβλέψιμη διαδρομή αντί για την εμμονή σου. Αλλά όπως ισχύει και στα οικονομικά, μειώνοντας το ρίσκο μειώνεις και την πιθανή ανταμοιβή. Αν για χάρη μιας πιο ακίνδυνα φιλόδοξης πορείας δεν δουλέψεις πάνω σε αυτό που επιθυμείς, το πιο πιθανό είναι να χάσεις κάτι υπέροχο που στην άλλη περίπτωση θα είχες ανακαλύψει. Αυτό μάλιστα πρέπει να συμβαίνει συνέχεια, πιο συχνά και από την περίπτωση ιδιοφυϊών των οποίων όλα τα στοιχήματα αποτυγχάνουν.
Η άλλη λύση είναι να αφήσεις τον εαυτό σου ανοιχτό σε πολλά πράγματα. Το να εναλλάσσεις την προσοχή σου μεταξύ διαφορετικών αλλά γνησίων ενδιαφερόντων, με βάση του ποια φαίνεται να αποδίδουν περισσότερο, δεν μειώνει τις πιθανότητες επιτυχίας σου. Υπάρχει όμως και ένας κίνδυνος. Όταν διασπάται η προσοχή σου σε πολλές κατευθύνσεις, ίσως να μην έχεις τη δυνατότητα να φτάσεις βαθιά σε καμία από αυτές.
Πολλές μικρές αποκαλύψεις κρύβονται στη Θεωρία.
Κάτι πραγματικά ενδιαφέρον με τη Θεωρία των Εισιτηρίων είναι ότι μπορεί να σε βοηθήσει να καταλάβεις γιατί διαφορετικοί τύποι ανθρώπων αποδίδουν θεαματικά καλύτερα σε διαφορετικά είδη εργασίας. Αν πιστέψεις ότι η έφεση είναι το μόνο που χρειάζεται για να ξεχωρίσει κάποιος και αποδεχτείς ότι αυτή κατανέμεται ομοιόμορφα στους ανθρώπους, τότε πρέπει να καταφύγεις σε εξαιρετικά πολύπλοκες θεωρίες για να εξηγήσεις γιατί βλέπουμε τόσο ανώμαλη κατανομή φυσικών ικανοτήτων μεταξύ εκείνων που μεγαλουργούν σε διάφορους τομείς. Μπορεί να υπάρχει μια απλούστερη εξήγηση: Διαφορετικοί άνθρωποι ενδιαφέρονται για διαφορετικά πράγματα.
Η Θεωρία των Εισιτηρίων εξηγεί επίσης γιατί οι άνθρωποι είναι λιγότερο πιθανό να παράγουν σημαντικό έργο αφού αποκτήσουν παιδιά. Εδώ η εμμονή τους για κάτι ανταγωνίζεται όχι μόνο με εξωτερικά εμπόδια, αλλά με ένα άλλο πανίσχυρο ενδιαφέρον και αυτό για τους περισσότερους ανθρώπους είναι αδύνατον να ξεπεραστεί. Ναι, είναι πιο δύσκολο να βρεις χρόνο για το πάθος σου όταν έχεις παιδιά αλλά αυτό είναι το εύκολο μέρος. Το πραγματικό θέμα είναι ότι τότε πια δεν θέλεις.
Όμως, η πιο ενδιαφέρουσα επίπτωση της Θεωρίας των Εισιτηρίων είναι ότι προτείνει τρόπους για να ενθαρρύνει τους ανθρώπους να μεγαλουργήσουν.
Αν η συνταγή για ιδιοφυΐα είναι σκέτα έφεση και σκληρή δουλειά, το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να ελπίζουμε ότι είμαστε προικισμένοι από τη φύση και να δουλεύουμε όσο πιο σκληρά μπορούμε. Αλλά αν το πάθος για κάτι είναι και αυτό ένα κρίσιμο συστατικό της μεγαλοφυΐας, μπορεί να είμαστε σε θέση, καλλιεργώντας το, να καλλιεργήσουμε την ιδιοφυΐα την ίδια.
Για παράδειγμα, η Θεωρία των Εισιτηρίων υποδηλώνει ότι ένας τρόπος για να πετύχεις, είναι να χαλαρώσεις λίγο. Αντί να τρως τα νύχια σου από το άγχος και να κυνηγάς αυτόν που όλοι συμφωνούν ότι είναι ο πιο ανερχόμενος τομέας, ίσως πρέπει να δοκιμάσεις να κάνεις κάτι μόνο για διασκέδαση. Και αν αισθάνεσαι ότι έχεις κολλήσει κάπου, αυτός μπορεί να είναι ένας τρόπος για να προχωρήσεις ξανά μπροστά.
Είναι σαν την διάσημη ερώτηση του Χάμινγκ. Ποια είναι τα πιο σημαντικά προβλήματα στον τομέα σου και γιατί στο καλό δεν εργάζεσαι σε ένα από αυτά; Είναι ένας πολύ καλός τρόπος για να ξεκουνηθείς, αν και λίγο υπερβολικός. Μπορεί να αρκεί να αναρωτηθείς: Αν θα μπορούσα να περάσω λίγο χρόνο σε κάτι που πιθανόν να μην είναι ριζοσπαστικό, αλλά το βρίσκω πραγματικά ενδιαφέρον, τι θα ήταν αυτό;
Η Θεωρία των Εισιτηρίων προτείνει επίσης έναν τρόπο για να αποφύγεις τις συνέπειες της ηλικίας στη δουλειά σου.
Ίσως ο λόγος που οι άνθρωποι έχουν λιγότερες ιδέες όταν μεγαλώνουν να μην είναι το ότι εξασθενούν οι φυσικές τους ικανότητες. Μπορεί να συμβαίνει επειδή μόλις καθιερωθείς, αλλάζουν τα πράγματα. Δεν σου επιτρέπεται πλέον να αναλώνεσαι με δευτερεύοντα πράγματα, όπως μπορούσες όταν ήσουν νέος και κανείς δεν νοιαζόταν για αυτό.
Η λύση σε αυτό είναι προφανής: Τόλμα να χαρακτηριστείς ανεύθυνος. Δεν θα είναι εύκολο. Η φαινομενική διάσπαση της προσοχής σε νέα πράγματα θα μεταφραστεί από τους γύρω σου σαν μια ακόμα απόδειξη ότι παραμεγάλωσες. Ούτε εσύ θα ξέρεις αν κάνεις το σωστό. Στη χειρότερη όμως θα είναι πιο διασκεδαστικό από το να δουλεύεις σε κάτι που δεν σε ενδιαφέρει.
Μπορεί ακόμα και να μπορείς να καλλιεργήσεις αυτή τη νοοτροπία του συλλέκτη εισιτηρίων στα παιδιά.
Η συνηθισμένη πορεία του εκπαιδευτικού συστήματος είναι να ξεκινάς με μια ευρεία, ρηχή εστίαση και, στη συνέχεια, να την κάνεις πιο εξειδικευμένη. Αλλά μπορείς να κάνεις και κάτι επιπλέον με τα παιδιά (σου). Να βασιστείς στο σχολείο για να χειριστεί το ευρύ, ρηχό μέρος, και όποτε μπορείς να τα βοηθάς να πάνε στα βαθιά.
Όταν ενδιαφέρονται για κάτι, όσο τυχαίο και να φαίνεται αυτό, μπορείς να τα ενθαρρύνεις να παθιαστούν με αυτό, όπως ο αγαπημένος μας συλλέκτης εισιτηρίων λεωφορείων. Όχι επειδή το λέει η Θεωρία. Αλλά για να νιώσουν τη χαρά της μάθησης κάτι που δεν θα συμβεί όταν αναγκάζονται να μάθουν κάτι από έναν τρίτο. Πρόκειται για ένα μοντέλο εκπαίδευσης με λιγότερη αντίδραση. Η μάθηση σε βάθος είναι απλά μια ευχάριστη παρενέργεια του.
Έχει αποτέλεσμα;
Κανείς δεν ξέρει ακόμα. Αλλά αυτή ακριβώς η αβεβαιότητα μπορεί να είναι το πιο ενδιαφέρον σημείο από όλα. Υπάρχουν τόσα πολλά που έχουμε να μάθουμε για το πως γίνεται αυτό το είδος της δουλειάς που μας πάει όλους μπροστά! Όσο παλιός και αν μας φαίνεται ο ανθρώπινος πολιτισμός, στην πραγματικότητα θα είναι πολύ νέος αν δεν έχουμε αποκωδικοποιήσει κάτι τόσο βασικό. Είναι συναρπαστικό να ξέρεις ότι μπορείς ακόμα να ανακαλύψεις το πως γίνεται οι ανακαλύψεις. Και αυτό από μόνο του είναι κάτι που αξίζει να σου γίνει εμμονή.
Απόδοση βασισμένη στο The Bus Ticket Theory of Genius του θρυλικού επενδυτή της Silicon Valley Paul Graham, ανάμεσα στα άλλα και συνιδρυτή του Y Combinator. Η μουσική είναι του Μεξικάνικου rock band Rey Pila.